Čudo koje odoleva vremenu

U centru Niša, na desnoj obali reke Nišave, smešteno je utvrđenje koje odoleva vremenu već skoro 2.000 godina - Niška tvrđava.

 

Ovo zdanje spada među najočuvanije tvrđave tog tipa ne samo u Srbiji, već i na celom Balkanu.

Prema dostupnim podacima, prvo utvrđenje sagradili su Rimljani u 2. veku, a kako je četiri stoleća kasnije zapisao rimski istoričar Amijan Marcelin, to je bio snažan kastrum, koji je „više puta opsedan, ali se nikada nije predao niti je bio osvojen“. Rimsku tvrđavu obnovio je posle 530. vizantijski car Justinijan Prvi, želeći da se Niš učini „neosvojivim za neprijatelja“. Obnovljeno niško utvrđenje je već 550. bilo prvi put na udaru Slovena. Njihovi prodori ka Solunu i Carigradu, preko Niša, zabeleženi su 578, 579, 584, 586. i 587. godine.

Ipak, 615. osvojili su ga Sloveni. Nakon brojnih sukoba, tvrđava je obnovljena 1165. godine, ali je veliki župan Stefan Nemanja prodro 1183. u Niš i porušio ga do temelja, a 1186. ga je osvojio od Vizantije i obnovio. Stefan Nemanja je u Nišu 1189. primio nemačkog cara Fridriha Prvog Barbarosu, ali je Vizantija ponovo osvojila grad 1190. godine. Potom su grad i tvrđava bili pod Bugarima, dok ih nije osvojio Stefan Prvovenčani 1330. Car Lazar je tvrđavu obnovio tokom svoje vladavine, ali su je razrušili Turci, da bi je sledećeg puta obnovio despot Stevan Lazarević. I u narednim vekovima Niš je osvajan i oslobađan, a tvrđava rušena i obnavljana. Tvrđava, kakva danas postoji, jeste artiljerijsko utvrđenje koje su podigle Osmanlije između 1719. i 1723. na prostoru antičkog i srednjovekovnog utvrđenja.

Prve godine osmanlijske izgradnje obeležili su glavni arhitekta Mehmed aga i njegov brat Mustafa aga. Radilo je više desetina hiljada spahija iz deset sandžaka Rumelijskog beglerbegluka, a poslednje godine gradnje bedema, 1723, dovedeno je 40 kamenorezaca iz Carigrada, dok je bedem zidalo 400 zidara. Završetak radova obeležen je svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji, juna 1723.

 

Poput drugih artiljerijskih utvrđenja, Niška tvrđava ima poligonalnu osnovu, sa sedam nejednakih strana i četiri velike kapije (Stambol vrata, Beogradska vrata, Vodena ili jagodinmalska vrata i Vidinska vrata), jednom malom kapijom i osam bastionih terasa. Bedemi su dugi 2.100, široki tri i visoki osam metara, a sa spoljne strane opasani su rovovima koji su bili ispunjeni vodom. Niška tvrđava zahvata površinu od 22 hektara, 80 ari i 52 kvadratna metra.

Tvrđava je imala vojnu ulogu do 1950. godine, kada je vojska povučena.

Niška tvrđava zaštićena je zakonom maja 1948, a odlukom Skupštine Srbije, aprila 1979, proglašena je za nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.