Narodno pozorište ponos prestonice

Šezdesetih godina 19. veka Beograd je bio veliko selo na pola puta od otomanske ka evropskoj civilizaciji: potreba za prosvetom, kulturom i naukom u zemlji oslobođenoj od Turaka raste zajedno sa željom da se dovrši delo narodnog ujedinjenja.

Posle više pokušaja da se u Beogradu osnuje stalno profesionalno pozorište, 1868. je osnovano Narodno pozorište u Beogradu.

Prva predstava, „Đurađ Branković“ Karolja Obernjaka, odigrana je 22. novembra 1868. u kafani „Kod engleske kraljice“, koja je sledećih godinu dana bila privremeni dom glumaca, jer se tražilo adekvatno zdanje za teatar. Prvi ozbiljniji pokušaj podizanja namenske zgrade inicirali su „Ljubitelji narodne prosvete“ i Pozorišni odbor, koji su organizovali sakupljanje dobrovoljnih priloga. Vlada Kneževine Srbije je dala 2.000 dukata i poklonila zemljište na Zelenom vencu, knez Aleksandar Karađorđević priložio je 1.000 dukata i 80 kubnih hvati kamena, trgovac Miša Anastasijević je dao 500 dukata...

Podizanje zgrade skromnog izgleda na Zelenom vencu počelo je 11. septembra 1852. godine, prema planu češkog arhitekte Josifa Kasana, ali je pokušaj osujetilo nepogodno zemljište sa podzemnim vodama. Na istoj lokaciji je tri godine kasnije, uz kredit od 10.000 dukata koji je odobrila Vlada (s tim da se u zgradu smeste i muzej i biblioteka), načinjen pokušaj da se zemljište ojača drvenim šipovima, ali bez uspeha. Knez i Državni savet određuju novu lokaciju za pozorišnu zgradu - bivši turski plac kod Stambol-kapije.

Veruje se da je projektant bio arhitekta Aleksandar Bugarski, mada po sačuvanim dokumentima to nije sasvim izvesno. Gradnja je izvedena veoma brzo. Zemljani radovi su počeli 29. maja, a kamen-temeljac je položen 18. avgusta 1868. godine. Zgrada je stavljena pod krov već januara 1869. godine - u gradu od 25.000 stanovnika, pozorišna sala ima oko 800 mesta! Prva predstava „Posmrtna slava kneza Mihaila“ u novom zdanju je odigrana 30. oktobra iste godine.

Kada je sazidana, zgrada Narodnog pozorišta u Beogradu je, pored Kapetan-Mišinog zdanja, bila najveća i najraskošnija palata u Srbiji. Po rasporedu masa, horizontalnoj i vertikalnoj podeli površina i izabranim motivima površinske obrade glavne fasade, Narodno pozorište Aleksandra Bugarskog podsećalo je na Skalu arhitekte Pjermarinija u Milanu, koja je sagrađena devedeset godina ranije. Prve prepravke i doziđivanja izvedena su već 1870. godine. Ali, problem pozornice i pomoćnih prostorija, nedostatak garderoba, slaba konstrukcija zbog štednje i slično, uslovili su da 1911. godine bude doneta odluka o još jednoj rekonstrukciji zgrade. U leto 1912. već se počelo sa proširivanjem pozornice, a zbog izbijanja Balkanskog rata radovi su prekinuti, da bi bili nastavljeni u leto 1913, kada su uglavnom i završeni.

Iduće, 1914. godine, započeta je rekonstrukcija gledališta, ali su radovi opet prekinuti zbog Prvog svetskog rata. Radovi su nastavljeni 1919. godine i potpuno završeni tek 1922. godine. Gledalište je sada brojalo 700 sedišta, 33 lože (plus nešto veća dvorska) i 66 mesta za stajanje - ukupno 944 mesta. Pozornica je povećana u dubinu, a ugrađena je i pokretna okrugla bina. Promenjene su sve instalacije i uvedeno je centralno grejanje. Na izradi detalja u enterijeru arhitekti Josifu Bukavcu su pomogli arhitekte ruski emigranti, čiji ukus i uticaj su se naročito ogledali u dekorativnim radovima u gledalištu, vestibilu i foajeu na prvoj galeriji koji su dobili još više gipsanih radova, veštački mermer i teške barokne motive.

Pozorište je stradalo u bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. Već krajem godine, iako pod okupatorskim vlastima, Ministarstvo građevine započinje popravku, koja je podrazumevala i novu rekonstrukciju. Zgrada je opet povećana, ispod nje je dozidan još jedan deo, koji se nepravilno širio sa strane, te je zgrada sasvim izgubila nekadašnji izgled.

Grad Beograd je 1986. godine odlučio da se započne još jedna, zaista neophodna, detaljna rekonstrukcija sada već sasvim neuslovne zgrade. Obnova je trajala skoro tri godine i stajala je oko 4,5 miliona dolara. Svečano otvaranje „novog“ pozorišta je bilo 15. oktobra 1989. godine, a prva predstava, Eshilova „Orestija“, odigrana je 10. novembra iste godine.

Ovom rekonstrukcijom, staroj zgradi je vraćen izgled od pre Drugog svetskog rata, a ukupna površina je skoro udvostručena dogradnjom modernog objekta u koji su, na pet spratova iznad i dva sprata ispod zemlje, smeštene službene prostorije. Zgrada sada ima osamnaest i po hiljada kvadratnih metara, od kojih sedamnaest hiljada kvadrata korisnog prostora. U gledalište su vraćene lože, koje su uklonjene 1966. i sada izgledaju kao i u 19. veku.