Zašto se najmanje dece rađa, tamo gde je životni standard najbolji?
Kakve veze imaju natalitet i standard građana? Predsednik Srbije Aleksandar Vučić danas je u Loznici prokomentarisao da "Tamo gde nam je najveći životni standard, tamo nam je najmanji natalitet". Iako na prvi pogled ne deluje logično, ovo je apsolutno tačno, kako u Srbiji, tako i u celom svetu - i za to postoje jasna naučna objašnjenja, koja su tek nedavno i potvrđena.
Priva
Najveći deo sveta danas, nakon što su otpočeli procesi industrijalizacije i urbanizacije, suočava se sa padom broja rađanja, a naučnici su tek nedavno ustanovili da je ova pojava povezana sa gustinom naseljenosti određenog područja.
Na celoj planeti još jedino pojedine afričke zemlje imaju visok fertilitet kakav su imala sva tradicionalna društva, a i tamo je u mnogima počeo da opada. Radi se o izrazito nerazvijenim krajevima centralne Afrike i državama poput Nigera, koja se održava na fertilitetu od oko sedmoro dece po ženi.
Rađanje u svetu
Da ista muka muči i druge države, pokazuju i statistički podaci. Da biste razumeli odnos, imajte u vidu da je za prostu zamenu stanovništva, odnosno da neka država ili teritorija ima isti broj stanovnika tokom niza godina, potrebno je da fertilitet iznosti 2,1. To znači da, statistički gledano fertilitet iznosi 2,1 rođene dece po svakoj ženi starosti od 14 do 49 godina u ukupnoj populaciji.
A kakva je trenutno situacija?
Fertilitet Kine je danas približan fertilitetu Evropske unije, oko 1,6, fertilitet Indije opada već pola veka i danas je 2,4 deteta po ženi.
Muslimanske zemlje: Iran oko 2, Pakistan 3,55, Malezija 1,93... i u svima opada već godinama. Fertilitet Meksika opada od sedamdeseth godina i danas je na 2,1.
Fertilitet Severne Koreje je oko 2.
Sve ove zemlje, kao i Srbija, nekada su imale fertilitet koji je često prelazio i 6 do 7 dece po ženi.
Trendovi su dakle isti u gotovo svim krajevima sveta, bez obzira na državno ili društveno uređenje, religiju, ideologiju...
Gustina naseljenosti
Američki sociolog Glen Fajerbau objavio je 1982. godine rad „Gustina naseljenosti i fertilitet u 22 indijska sela“. Prema procenama demografa UN-a, oko tri četvrtine populacionog rasta u zemljama trećeg sveta odvijale su se u poljoprivredim domaćinstvima. Analizirajući podatke 22 sela u Indiji, Fajerbau je primetio: „Izgleda da gustina naseljenosti ima kočioni efekat na fertilitet u ovim selima...“.
Drugim rečima, kako je rastao broj ljudi na nekoj teritoriji, tako se rađalo manje dece.
Austrijski demografi Volfgang Luc i Marija Rita Testa, i Dastin Pena sa bečkog Veterinarskog fakulteta, 2006. godine su objavili naučni rad „Gustina naseljenosti, ključni faktor u opadanju ljudskog fertiliteta“. Proučavajući populacije 145 zemalja u istom periodu zaključili su da postoji “konstantan i znatan negativan odnos između ljudskog fertiliteta i gustine naseljenosti“.
Belgijski naučnici David de la Kruks i Paula Gobi su 2017. godine objavili rad „Gustina naseljenosti, fertilitet i demografska konvergencija u razvijenim zemljama“. Oni su testirali efekat gustine naseljenosti na fertilitet ljudi u 44 zemlje u razvoju, na približno pola miliona žena.
- Nalazimo da je uticaj gustine naseljenosti na fertilitet takav da povećanje broja stanovnika po kvadratnom kilometru sa 10 na 1.000 odgovara opadanju fertiliteta od 0,7 dece po ženi - napisali su Kruks i Gobi.
Analiza otkriva i da sa porastom gustine naseljenosti rastu i godine u kojima ljudi stupaju u brak i godine u kojima dobijaju prvo dete, faktori na koje demografi ukazuju kao bitne za reprodukciju stanovništva.
Ovi zaključci u skladu su sa činjenicom da je fertilitet u svim zemljama počeo da opada onog trenutka kada je počela urbanizacija. Zemlje koje su prve počele da se urbanizuju prve su i zabeležile pad fertiliteta kao opšti trend, pa je tako Francuska već početkom 20. veka primetila da se ne rađa dovoljno dece. U Srbiji, koja je na prelazu iz 19. u 20. vek imala samo tri odsto gradskog stanovništva, opadanje rađanja počelo je oko 1900. godine, u isto vreme kada su počele industrijalizacija i urbanizacija države.
Dakle gustina naseljenosti direktno utiče na broj rođene dece.
Gustina naseljenosti danas
Ako i letimično pogledamo kakva je distribucija stanovništva danas, kako u Srbiji tako i u svetu, odmah se vidi da je najveći broj stanovnika smešten upravo u gradovima. Umesto desetina, danas na svakom kilometru kvadratnom u gradovima živi na hiljade ljudi.
U Beogradu recimo, kao i u drugim svetskim metropolama, živi oko 15.000 ljudi na kilometru kvadratnom. Daleko od toga da je Beograd najgušće naseljen, jer u svetu postoje i gradovi sa po 20.000 pa i 30.000 ljudi na samo jednom kvadratnom kilometru.
Odgovor na pitanje šta se to zapravo dešava pa dolazi do reproduktivnih promena u gusto naseljenim područjima leži u brojnim demografskim, ekonomskim, sociološkim, psihološkim faktorima. Međutim, svi ti faktori u velikoj meri su proistekli iz stanja guste naseljenosti i moglo bi se reći da su oni posledice velike gustine naseljenosti. Populaciju na određenom životnom prostoru ranije su kod ljudi, kao što i danas čine kod brojnih životinja, kontrolisale zarazne bolesti, ratovi i migracije. Čovek je u velikoj meri pobedio bakterije i viruse lekovima, vakcinama i higijenom i tako potukao svog prirodnog neprijatelja. Ratovi su danas, zbog razvoja prvenstveno nuklearnog oružja, previše rizični pa ih ljudi sve više izbegavaju. U prilog tome govori da od razvoja nuklearnog oružja do danas, nije bilo masovnih ratova. Zato ljudi danas migriraju više nego ikada u istoriji, ali opet odlaze u popunjene ekumene, velike gradove, gde se opet ne reprodukuju.
Ali zašto onda u selima, gde nema velike gustine naseljenosti, fertilitet ne raste? Odgovor je jednostavan: mladi odlaze sa sela u grad, a u selima u velikoj većini ostaju stariji ljudi, staračka domaćinstva, gde rađanja više nema.
Životni standard
Iako rast gustine naseljenosti negativno utiče na trendove rađanja, zbijanje ljudi na meli prostor daje značajne rezultate u jednoj drugoj oblasti - ekonomiji.
Problem bez rešenja?
Kako stoje stvari, nauka pokazuje da razvoj ekonomije i proces prirodnog rađanja ljudi nikako ne idu zajedno. Šta više, dijametralno su suprotni.
Život u gradovima, ma koliko nas povremeno dovodio do ludila, ima velike pogodnosti u odnosu na razuđenu naseljenost. Protok informacija, usluga i roba je daleko brži, jer iste moraju da pređu kraći put.
U realnom životu, to znači da ako dobijete infarkt do bolnice vam treba 5 do 15 minuta. Ako vas srce izda u zabačenom selu, možda će proći sati pre nego što budete u mogućnosti da dobijete zdravstvenu pomoć. Dakle usluge (u ovom slučaju medicinske) se brže odvijaju.
Isto je i sa informacijama, kao i sa robom. Da ne govorimo da će retko koji trgovac voziti po jedan do dva proizvoda do svakog sela, jer se prosto ne isplati.
Ključno pitanje je, dakle, kako povećati broj rođene dece, a ne izgubiti sve civilizacijske uspehe koje su ljudi stvorili? I da li je to uopšte moguće? Za sada smo bez rešenja, a ona koja se vide na horizontu nam se moguće i ne bi svidela.
Gradovi i fertilitet
Ako se posmatraju najveći gradovi današnjice, svi redom imaju vrlo nizak fertilitet, bez obzira na kojem kontinentu se nalaze. Jedan od najvećih kineskih gradova, Šangaj sa preko 24 miliona stanovnika, ima fertilitet od samo 0,7, a podaci su slični i za Peking. Fertilitet Meksiko Sitija je 2,1 sa trendom opadanja, Moskve 1,7, Teherana 2,1...
Budućnost?
Ako trendovi ostanu isti, čovečanstvo čeka pad brojnosti što će pretiti da slomi ekonomski sistem zbog velikog broja penzionera i premalo radnika. Procene su da će 2070. godine broj ljudi dostići maksimum od oko 9,4 milijarde, nakon čega će početi da opada. Na duže staze, to bi moglo da dovede i do nestajanja pojedinih naroda.
(Dobrivoje Katanić, diplomirani demograf, dežurni urednik portala Alo.rs)