ATOMSKO ORUŽJE ILI IZVOR ENERGIJE? Najveća međunarodna akcija kojom je Srbija izgubila svoj nuklearni program i ponovno pokretanje sile od koje strahuje svaki neprijatelj

Nakon decenija moratorijuma na izgradnju nuklearnih elektrana zvaničnici u Srbiji počeli su da zagovaraju okretanje ka nuklearnoj energiji.

Iako je vest o mogućoj izgradnji nuklearne elektrane u Srbiji odjeknula u javnosti, malo je poznato da istraživanje nuklearne energije, pa čak i nuklearnog naoružanja za Srbiju nije ništa novo, jer su takvi planovi i projekti postojali decenijama unazad.  

Plan SFRJ

Nakon Drugog svetskog rata i rastućih tenzija sa Sovjetskim Savezom na relaciji Tito-Staljin, SFR Jugoslavija upustila se u razvoj sopstvenog nuklearnog programa.

Prvi nuklearni reaktor napravljen je u Vinči, na inicijativu tadašnjeg predsednika Josipa Broza Tita. Iskopavanje uranijuma i njegovo obogaćivanje u Vinči zahtevalo je izgradnju naučnog instituta za istraživanje nuklearne energije.

Zadatak za projektovanje i izgradnju instituta, Broz je poverio Aleksandru Rankoviću, tada prvom čoveku SR Srbije, dok je za glavnog naučnika instituta izabran Pavle Savić, profesor fizičke hemije na Beogradskom univerzitetu.

Prvi savremeni naučni institut nuklearnih nauka u Jugoslaviji "Vinča" osnovan je 1948. u Beogradu. Tako je u Jugoslaviji počela nuklearna era.

Atomska bomba

Glavni motiv SFRJ za proizvodnju nuklearnog oružja bio je sukob Tito-Staljin i izbacivanje Jugoslavije iz zajednice komunističkih zemalja.

Tajni dokument iz 1953. godine otkriva da je primarni cilj razvoja nuklearnog programa, u vreme njegovog osnivanja bio nuklearno oružje, a tek drugi cilj upotreba nuklearne energije u civilne i ekonomske svrhe.

Edvard Kardelj, tadašnji ministar spoljnih poslova SFRJ, prilikom pokretanja prvog nuklearnog programa krajem 1948. godine izgovorio je jednu čuvenu rečenicu - “Moramo imati atomsku bombu. Moramo je napraviti makar nas godinama stajala polovinu svih prihoda.”

Foto: Printscreen

Preduslov proizvodnje atomske bombe bila je izgradnja izuzetno skupih nuklearnih reaktora i postrojenja za preradu nuklearnog goriva. Bio je to veoma ambiciozan projekat tadašnje komunističke vlasti, naročito u vreme kada ni Sovjetski Savez nije imao svoju atomsku bombu, koju će konačno napraviti 1949. godine.

Procenjeno je da je u Jugoslaviji na nuklearno istraživanje između 1948. i 1953. godine, utrošeno 1,75 milijardi tadašnjih dinara, odnosno oko 282 miliona američkih dolara.

Lider Sovjetskog saveza Josip Staljin umro je 1953. godine, pa su se tenzije između tadašnjeg jugoslovenskog i sovjetskog državnog vrha bitno smanjile. Tada je projekat atomske bombe stavljen na čekanje.

Razvoj i obustava programa

Pedesetih je SFRJ nastavila nuklearnih program, ovaj put iz naučnih i ekonomskih razloga. Najviše pomoći pružile su Norveška koja je tada razmatrala vojni aspekt istraživanja, kasnije je postala šesta zemlja koja je uspešno sagradila nuklearni reaktor i Sovjetski Savez, tada već uveliko nuklearna sila, koji je zahvaljujuci otopljenju odnosa sa Jugoslavijom, u Vinči dopremio istraživački reaktor snage 6,5 megavata pokretan obogaćenim uranom.

Jugoslaviju je posebno zanimalo hemijsko dobijanje plutonijuma iz radioaktivnog goriva. Državni podsekretar Slobodan Nakićenović oktobra 1960. godine navodi nužnost nabavke fabrike za preradu plutonijuma kako bi se prerađivalo istrošeno gorivo.

Foto: Alo/ilustracija

Dogovor je postignut o izgradnji takve laboratorije u Vinči i to većih dimenzija. Tehnički nacrti za fabriku su poslati Jugoslaviji 1962. godine, a 1966. je Norveška poslala u Vinču nešto plutonijuma visokog kvaliteta. Fabrika međutim nikada nije sagrađena, dok se prerada na nivou laboratorije ipak obavljala.

Jugoslovenski nuklearni program je šezdesedih nailazio na sve manju pomoć i interesovanje tadašnjeg državnog rukovodstva i vladajuće komunističke partije. Sovjetska pretnja Jugoslaviji oslabila je nakon doslaska Nikite Hruščova na vlast, a Tito je u međuvremenu postao jedan od vođa pokreta nesvrstanih, pa je smatrao da bi mu nuklearne aspiracije naštetile ličnom ugledu, tako je 1968. naredio da se dalji razvoj programa obustavi. Sam program je bio vrlo skup, a ponudio je malo rezultata, međutim, to nije značilo da su nuklearne ambicije Jugoslavije tu i umrle.

Povratak atomske bombe

Vrhunac Hladnog rata između SAD i Sovjetskog Saveza osamdesetih godina, u Jugoslaviji je vratio temu nuklearnog naoružanja. Nakon Titove smrti 1980. godine, ponovo se krenulo u razvoj atomske bombe. Civilno pokriće za program nuklearnog naoružavanja bila je gradnja nuklearne elektrane Krško, u SR Sloveniji.

Tada su osmišljena dva paralelna programa, vojni Program A i civilni Program B, koji je sadržao 11 projekata za miroljubive svrhe.

Svi projekti Programa B bili su dobro podređeni potrebama Programa A koje je trebalo snabdeti materijalom. Većina poslova bila je koncentrisana na području Beograda u okviru tri instituta: "Vinče", "Instituta za fiziku" i "Vojnotehničkog instituta". Zagrebački Institut "Ruđer Bošković" i ljubljanski "Jožef Stefan" takođe su imali svoje timove specijalista koji su učestvovali u projektu.

Zagreb je imao zadatak da razvije neutronsku komponentu bombe. Navodno je tek dva od desetak tamošnjih fizičara znalo pravu svrhu svoga posla. Za te svrhe izgrađena je i nova zgrada kako bi se prikrile tajne delatnosti.

Do izgradnje prototipa bombe nikada nije došlo. Sredinom 1987. Program A je obustavljen, a Program B okončan 1990. donošenjem novog saveznog zakona o zabrani gradnje novih nuklearnih elektrana.

Glavno dostignuće nuklearnih aspiracija bilo je pedesetak kilograma svežeg uranskog goriva upotrebljivog za bombu.

Procenjeno je da je na različitim poslovima tokom osamdesetih bilo angažovano 220 naučnika godišnje, kao i da je tokom osamdesetih za te svrhe potrošena 21.768 milijardi dinara, odnosno oko 95 miliona dolara.

Poslednji pokušaj SRJ

Devedesetih godina, državnih vrh Savezne Republike Jugoslavije, na čelu sa predsednikom Slobodanom Miloševićem pokušao je ponovo da napravi atomsku bombu od nuklearnog materijala iz Sovjetskog Saveza koji je na početku mandata Mihaila Gorbačova nestao na mađarsko-jugoslovenskoj granici. Nekoliko bojevih glava s nuklearnim punjenjem stigle su do jugoslovensko-mađarske granice, a tu im se gubi svaki trag.

Atomska bomba trebalo je da se napravi ponovo u "Vinči", a za realizaciju projekta bila je zadužena grupa naučnika koji su posle umrli pod sumnjivim okolnostima.

Savezna Jugoslavija, pre svega Srbija, uložila je velike napore i sredstva da i pored teške ekonomske situacije stvori pozitivan ambijent za istraživanje nuklearnog oružja. Nažalost, zbog sankcija na uvoz oružja i opreme u Jugoslaviju, ali i pritiska svetskih sila, projekat izrade atomske bombe nije realizovan.

Konačni udarac Zapada

Nakon državnog udara u oktobru 2000. godine, nova pro-zapadna jugoslovenska vlast je 15 meseci pregovarala sa multinacionalnim pregovaračkim timom o uklanjanju goriva iz Vinče. Inicijator pregovora bile su SAD.

U avgustu 2002. godine, 48 kilograma 80% U-235 prevezeno je iz Beograda u ruski institut u Dmitrovgrad. Iduće godine jugoslovenska vlada je objavila i službeni moratorijum na razvoj nuklearne tehnologije.

Od jula 2002. u saradnji sa Međunarodne agencije za nuklearnu energiju, Srbija, zahvaljujući servilnom državnom vrhu, provodi VIND program kako bi uklonila iskorišćeno gorivo, obezbedila nuklearni otpad i rastavila istraživački reaktor. Troškove uklanjanja finansirali su i američka administracija, Evropska unija i međunarodne nevladine organizacije.

EPA/STR

U supertajnoj operaciji, pod okriljem noći, daleko od oka javnosti, poslednji elementi, od oko 8.000 potrošenog goriva su napustili Institut u Vinči 18. novembra 2010. i prevezeni su pod velikim obezbeđenjem od čak 3.000 dobro naoružanih srpskih policajaca do Mađarske. Dalje je konvoj išao prema Sloveniji i završio je u luci Kopar. Tamo je 21. novembra ukrcano na brod i otpremljeno u Murmansk. U Rusiji je gorivo završilo u postrojenju u Ozersku gde će se gorivo konačno uskladištiti nakon obrade. Tako je Srbiji onemogućeno da razvije atomsko oružje ili da se energetski obezbedi, nakon 62 godine istraživanja i ulaganja u sopstveni nuklearni program.

Uklanjanje goriva iz Vinče bila je najveća takva međunarodna akcija u istoriji, a ostavila je područje bivše Jugoslavije bez materijala koji bi se mogao iskoristiti za izradu nuklearnog naoružanja.

Novi početak

Aktuelna energetska kriza u svetu, podstakla je državni vrh Srbije na okretanje ka nuklearnoj energiji.

Nakon nuklearne katastrofe u Černobilu, nekadašnjem Sovjetskom savezu, današnjem prostoru Ukrajine, u Srbiji je od 1989. godine na snazi moratorijum na izgradnju nuklearnih elektrana. Međutim, uzimajući u obzir obaveze koje je Srbija preuzela u okviru Zelene agende o prelasku sa uglja na čistije izvore energije, nuklearna energija bi mogla biti pravo rešenje.

Tanjug/Miloš Milivojević

Predsednik Srbije Aleksandar Vučić, izjavio je u oktobru 2021. da Srbija razmatra mogućnost izgradnje nuklearne elektrane na svojoj teritoriji kao glavni izvor električne energije i da o tome pregovara sa ruskom korporacijom Rosatom.

"Da vidimo kako će to ići, ali su nam potrebne dodatne konsultacije sa našim ruskim partnerima, kako da radimo u budućnosti", rekao je Vučić.

Ovo je prvi put posle više decenija da Srbija ozbiljno razmatra izgradnju nuklearne elektrane, a samim tim i novu mogućnost pokretanja sopstvenog nuklearnog programa.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PROČITAJTE KLIKOM OVDE NAJVAŽNIJE AKTUELNE VESTI